Veblen’den Seçilmiş Makaleler

Bu derlemede, 1894 ile 1909 yılları arasında yayınlanmış toplam dokuz makale bulunmaktadır. İlk ve son makale dışındaki makaleler 1898 ile 1900 yılları arasında yayınlanmıştır[1] ve bu makaleler birbirlerinin tamamlayıcısıdır. Elbette “Quarterly Journal of Economics”[2] ile “American Journal of Sociology”[3]de yayınlanan makaleler, birbirlerinden, ele aldıkları konular bakımından farklıdırlar –ya da farklı görünürler. Ancak makalelerdeki kavramsal teçhizat ve çıkarımlar, ilişkisellikleri/devamlılıkları bağlamında, bir bütün olarak incelenirse son derece açık bir şekilde görülecektir ki, bir amacı gerçekleştirmek –“bir teori sunmak”- için yapılan çalışmanın parçalarıdırlar ve tam da bu anlamda birbirlerinin tamamlayıcısıdırlar.

Bu parçalarda Veblen, evrimsel sosyal teorisinin –kurumsal iktisadının- temelini atar. Bunu yaparken, toplumun/topluluğun aşamalarını spesifik özelliklere göre sınıflandıran antropolojik gözlemlerden; hedeflerin, uyarıcıların, alışkanlıkların ya da içgüdülerin davranışsal halinin değişebilirliğini göz önüne alan psikoloji ve pragmatist felsefeden; toplum ya da topluluk içerisinde, düşünce alışkanlıklarının, kümülatif nedensel silsilelere bağlı selektif adaptasyon sürecine tabi olduğunu belirten evrimsel bakış açısından yararlanır. Dikkate aldığı antropolojik, psikolojik ve evrimsel bakış açılarını sentezleyerek dinamik insan varlığına ulaşır. Teorisinin merkezindeki insan, toplum ya da topluluğun kendi zamanındaki özelliklerinden bağımsız şekilde ele alınabilecek soyut, verili bir varlık değildir. Pasif, tözel olarak durağan ve değiştirilemez bir yapıya sahip bir eyleyen değil, aktif bir eyleyendir; her zaman ve her yerde aynı uyarıcılara tepki vermez ya da aynı şekilde davranmaz. Uyarıcıları, hedefleri, alışkanlıkları ya da içgüdülerinin davranışsal hali değişime tabidir. Dolayısıyla değişmeyen “insan doğasını” değil, evrime tabi insanı kılavuz olarak kabul eder.

Bununla birlikte, insanın sosyal evriminin toplumsal yapının evrimi bağlamında kavrandığını ve toplumsal yapının evriminin ise kurumların seleksiyonu –kurumların alışkanlıklara (mevcut yaşam tertibine) bağlı olarak değişmesi/dönüşmesi-[4] olduğunu da belirtmek gerekir. Ne insan ne de kurum ya da kültürel özellikler sabit kabul edilir. Toplumsal ilişkilere dahil olan her şey dinamik bir yapıya sahiptir.

Bu kitaptaki makalelerde ele alınan konular, işte bu evrimsel bakış açısıyla incelenir. Toplumsal birimin erkek olduğu patriyarkal toplumdaki kadın kıyafeti ile modern toplumlardaki kadın kıyafeti arasındaki sembolik fark; yabanıl evredeki grup ile barbar ya da medeni evredeki grup arasındaki, çalışma içgüdüsünün işlevselliği açısından, fark; ilksel yabanıllarla barbarizmin erken evreleri arasındaki mülkiyet idraki farkı; barbar grup ya da topluluklardaki erkek ile kadın arasındaki haksız ayrımın, neden liyakat ve erdemin fiziksel anlamda güçlü olmasına dayandığı evrimsel bakış açısıyla açıklanır. Benzer şekilde iktisadın, “pasif ve tözel olarak değiştirilemez insan doğası”nı değil, “alışkanlık ve eğilimlere” göre değişen insanı merkeze alan ve “gelişen silsileler”, “kümülatif nedensellikler” ile çıkarımlarda bulunan, “taksonomik” ayrıntılara hapsolmayan evrimsel bir iktisat olması gerektiği çıkarsaması bu bakış açısının sonucudur. Veyahut incelenen iktisadi düşünce okullarının, modern öncesinin “animistik” düşüncelerini devam ettirerek, –“doğal düzen”, “doğal yasa”, “hedonist”- ön-kabullerini metafizik ilkeler haline getirdikleri ve buna bağlı olarak ortaya koydukları iktisadi kategorilerin “nedenselliğini” ve “süreçlerini” dikkate almadıkları yorumu da, yine, evrimsel bakış açısına dayanır. Derlemedeki makaleler bu bağlamda okunduğunda çok daha bütünlüklü görünecektir.

Bir iktisatçı Veblen’i incelediğinde genellikle sadece iktisat ile ilgili çalışmalarına –örneğin ikinci bölümdeki makalelerine-, bir sosyolog ise sadece sosyo-kültürel ilişkiler ile ilgili çalışmalarına –örneğin birinci bölümdeki makalelerine- odaklanır. Dolayısıyla her ikisi de Veblen’i bir bütün olarak görmeme hatasına düşer. Halbuki Veblen iktisatçı, sosyolog, sosyal bilimcidir. Veblen, sosyal yaşamın bütününü dikkate alan, iktisadi unsurlarla sosyo-kültürel unsurların karşılıklı etkileşimini inceleyen bir evrimsel sosyal teori kurmuştur ve hem sosyolog hem de iktisatçılar için “zihinsel kireç ve pas sökücüdür”. Bu nedenle çalışmalarının ayrım yapmaksızın ve son derece dikkatli biçimde okunması gerekir.

Bu makalelerin Veblen üzerine ya da Veblen ile düşünerek, zihinsel kireç ve pas sökme işine ufak da olsa bir katkı sağlamasını umarım.

Eren Kırmızıaltın
Seçilmiş Makaleler

Dipnotlar

[1] Aylak Sınıfın Teorisi de 1899 yılında yayınlanmıştır ve bu kitap, nihayetinde, elinizdeki derlemenin birinci bölümünde yer alan makalelerdeki açıklamaların ve bu açıklamaların arkasındaki teorinin bütünleştirilmiş ve genişletilmiş sunumudur.

[2] İkinci bölümün son makalesi haricindeki makaleler.

[3] Birinci bölümün birinci makalesi haricindeki makaleler.

[4] Belirtmek gerekir ki bu ilişkisellik tek taraflı değil karşılıklıdır, yani kurum değişimine sebep olan faktörün değişimine de sebep olabilir.